طرح ۱۴ میلیارد دلاری اتصال خلیج فارس به خزر؛ رویایی شیرین اما نشدنی

ایده انتقال خلیج فارس به خزر سال هاست که مطرح است اما با شدت گرفتن بحران آب در ایران این ایده دوباره توجه کارشناسان و حتی مجلس را به خود جلب کرده است.

اردیبهشت ماه سال جاری یک نشست علمی-تخصصی با عنوان «امکان‌سنجی اتصال دریایی جنوب و شمال ایران از طریق کانال آبی» با مدیریت علمی دکتر حمیدرضا عدل؛ مشاور امور فنی-اجرایی رئیس سازمان برنامه و بودجه و جمعی از صاحبنظران برگزار شد. حالا مرکز پژوهش‌های مجلس هم به این ایده ورود کرده و از ابعاد مختلف امکان اجرایی شدن آن را بررسی کرده است. یکی از مهمترین چالش‌هایی که در این گزارش به آن اشاره شده، ابهام در تامین بودجه ۱۴ میلیارد دلاری آن و همچنین اقتصادی نبودن این طرح است.

تاریخچه طرح

در کل سه ایده برای انتقال آب از جنوب به شمال از سال‌های گذشته مطرح بوده است. ایده دریاچه‌های کویری ایران که توسط هومان فرزاد در سال ۱۳۴۶ در کتاب دریاچه‌های کویری ایران مطرح شد. طبق این طرح، آب دریای عمان به مناطق کویری ایران آورده شده است و هشت دریاچه تشکیل داده می‌شود. ایده کانال لوت که در سال ۷۱ توسط شرکت آمریکایی DuTemp به ایران داده شد. این شرکت ادعا کرده فاز اولیه این طرح در پنج سال انجام می‌شود. طبق این طرح کانال از شهرستان میناب شروع می­‌شود و تا انتهای کویر سمنان ادامه می‌یابد. اما مهم‌ترین مطالعات این ایده توسط جهاد سازندگی در اواسط دهه هفتاد بود. همزمان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﺮح ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن داﺧلی، روﺳﻴﻪ و اﻳﺮان ﮔﺮوه ﻛﺎرﺷﻨﺎسی ﻣﺸﺘﺮک و ﻣﺠﺰایی را ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺴﻴﺮ آبی اﻳﺮان، اﻳﺠﺎد کردند. ﻛﻤﻴﺘﻪ داﺧلی سه ﻣﺴﻴﺮ ﺷﺮقی، ﻣﻴﺎنی و ﻏﺮبی را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دادﻧﺪ و ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻣﺸﺘﺮک ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺮ ﺷﺮقی را ﻣﻌﺮفی کرد.

در ﻧﻬﺎﻳﺖ چهار ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد شده ﻛﻪ ﻳکی از ﮔﺰﻳﻨﻪ‌ﻫﺎی ﻣﺴﻴﺮ ﺷﺮقی، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻬﻴﻨﻪ ﻣﻌﺮفی ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ‌ﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی، اﺟﺘﻤﺎعی، زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴطی، ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ... روی اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ. این مسیر از جنوب شرق دریای خزر در استان مازندران شروع شده و پس از گذر از ارتفاعات البرز و سپس کویرهای شرقی ایران در استان هرمزگان به دریای عمان متصل می شود.

اگرچه طرح احداث کانال از خزر به خلیج فارس به عنوان یک فرصت طلایی برای حل چالش آب در ایران مرکزی و استان‌هایی که با تنش آبی مواجه هستند، برشمرده شده  اما این طرح را باید از ابعاد دیگر هم مورد بررسی قرار داد که مهمترین آن حمل و نقل، مباحث اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی است.

ظرفیت کم شناورهای عبوری

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تحلیل‌های کارشناسی حاکی از آن است که به دلیل محدودیت ظرفیت شناورهای عبوری، کانال مذکور کارایی چندانی برای ترابری نفتی یا کشتیرانی کانتینری نخواهد داشت.حدود 80 درصد تجارت جهانی از طریق حمل ونقل دریایی انجام می‌شود و یکی از مهمترین فاکتورهایی که توجیه پذیری اقتصادی این طرح را تعیین می‌کند، ظرفیت شناورهای عبوری است. از آنجایی که حداکثر ظرفیت شناورهای عبوری از آبراه 5000 تن است، این امر به شدت کارکردهای حمل ونقل دریایی آبراه را برا ی جذب بارهای بزرگ مقیاس و بارهای نفتی با مشکل مواجه می‌کند و از این منظر نیز توجیه اقتصادی طرح با مشکل مواجه می شود. افزایش ظرفیت بار عبوری مستلزم افزایش اندازه آبراه است که این فاکتور به شدت هزینه‌های احداث آبراه را افزایش می‌دهد.

ابهام در تامین بودجه

 از سویی روسیه و برخی از کشورهای منطقه درحال مطالعه و امکان‌سنجی کانال اوراسیا برای اتصال دریای خزر و دریای سیاه هستند. کانال اوراسیا به‌عنوان یک رقیب جدی برای آبراهه خزر به جنوب ایران مطرح است و در نهایت این موضوع نیز ممکن است که در توجیه‌پذیری اقتصادی طرح اثرگذار باشد. در نهایت این که هزینه این اتصال حدد ۱۴ میلیارد دلار برآورد شده که بدون شک بزرگترین چالش اقتصادی آن خواهد بود. وضعیت فعلی اقتصادی کشور‌ با توجه به تحریم‌ها و چالش‌های بین‌المللی اقتصادی و تعدد طرحهای نیمه‌تمام در کشور، آینده روشنی را برای الزام در تأمین اعتبارات اجرای این طرح متصور نمی‌کند.

آثار ناخواسته زیست‌محیطی و ابهام در حل بحران کم آبی

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، احداث این کانال به دلیل دخل و تصرف در محیط زیست، احتمال تغییرات ناخواسته را بالا می‌برد. از آنجایی که با احداث آبراهه مذکور دسترسی به مناطقی که قبلا سهل الوصول نبوده، تسهیل می‌شود، درنتیجه ممکن است که منابع زیست‌کره آسیب دیده و به خطر بیفتد. بنابر طرح ارائه شده مقدار حداقل 500 میلیون مترمکعب آب مورد نیاز برای آبراهه باید از محل آب‌های سطحی، سیلابها، آب ژرف و دریای خزر و عمان تأمین شود. با توجه به گذر مسیر آبراهه از مناطق خشک و کم آب، امکان تأمین آب از این مناطق با تردید مواجه است. همچنین به دلیل چالش‌ها و عدم قطعیت های مرتبط با آب های ژرف درحال حاضر به هیچ عنوان نمی‌توان به آنها به عنوان منبع تأمین آب آبراهه نگریست. تأمین آب آبراهه با شیرین سازی آب دریای خزر و دریای عمان نیز به دلیل هزینه‌های هنگفت و حجم بالای آب مورد نیاز دور از ذهن است